Fazy rozwojowe psa
Życie psa na bazie obserwacji podzielono na kilka okresów, które odznaczają się
zróżnicowanym tempem rozwoju psychofizycznego (Lisowski, 1996).
Szczenięctwo:
Faza neonatalna Do 14. dnia życia
Faza przejściowa 14-21. dzień życia
Faza socjalizacji 3-12. tydzień życia
Faza młodzieńcza 3. miesiąc do 1. roku życia
Dorosłość:
Faza dorosłości 1. rok życia do 8. roku życia
Faza starości Powyżej 8. roku życia
Szczególnie ważne dla prawidłowego ukształtowania się charakteru psa są pierwsze
cztery fazy, ponieważ w ich trakcie następuje najszybszy rozwój. Szczenię uczy się wtedy
prawidłowych zachowań socjalnych, tworzenia relacji z opiekunami i innymi zwierzętami
oraz przez pewien czas wykazuje wrażliwość na bodźce stymulujące.
Znajomość specyfiki poszczególnych faz rozwojowych jest ważna dla hodowców oraz
opiekunów psów. Wiedza ta pozwala na wprowadzenie odpowiednich czynników
stymulujących i zabiegów wychowawczych, pozwalających szczeniętom na pełne
wykorzystanie potencjału w ich rozwoju emocjonalnym (Lisowski, 1996).
2.1 Faza neonatalna
Faza neonatalna, inaczej okres pourodzeniowy lub wegetatywny, obejmuje przedział
czasowy od momentu narodzin do około 14. dnia życia. Charakteryzuje się relatywnie
niewielką aktywnością szczeniąt, szybkim rozwojem układu nerwowego oraz dominacją
odruchów pierwotnych. Kora mózgowa praktycznie nie funkcjonuje, z wyjątkiem jąder
niektórych nerwów czaszkowych. Mielinizacja włókien nerwowych nie jest zakończona, więc
bodźce nerwowe biegną wzdłuż nerwów powoli (Case, 2005).
Szczenięta przychodzą na świat zdane na opiekę matki. Nie słyszą i nie widzą, gdyż
ich oczy oraz zewnętrzne przewody słuchowe są jeszcze zamknięte. Mięśnie
szkieletowe są w niewielkim stopniu unerwione, także zdolności motoryczne ograniczają się
do obracania się i pełznięcia w stronę matki. Oseski nie potrafią utrzymać stałej temperatury
ciała (poprzez drżenie bądź zwężanie naczyń krwionośnych), która jest niższa niż u dorosłych
osobników, dlatego wykazują wysoką wrażliwość na zmiany temperatury. Aby się ogrzać,
przytulają się do matki bądź rodzeństwa, a gdy jest im za ciepło, układają się osobno w
różnych częściach kojca. Autonomiczny układ nerwowy zarządzający motoryką trzewi nie
jest jeszcze w stanie poprawnie funkcjonować, więc do pobudzenia trawienia i wydalania
niezbędna jest stymulacja mechaniczna, którą zapewnia suka poprzez wylizywanie językiem
podbrzusza szczenięcia (Case, 2005).
Szczenięta posiadają pewne zachowania adaptacyjne, oparte na prostych odruchach,
które zanikają wraz z rozwojem układu nerwowego (Ryan i Mortensen, 2007). Poprzez
dotyk matka inicjuje u szczenięcia odruch pełznięcia w stronę źródła ciepła. W ten sposób
szczenię odnajduje brzuch i źródło matczynego pokarmu już w krótkim czasie po urodzeniu.
Po zlokalizowaniu sutka szczenię rozpoczyna ssanie. Odruch ten można także wywołać,
wkładając szczenięciu palec do jamy ustnej. Ssaniu towarzyszy deptający ruch przednich
kończyn, mający na celu ugniatanie gruczołu sutkowego i działający stymulująco na sekrecję
mleka (Case, 2005).
Oseski są zdolne do wydawania dźwięków o wysokiej częstotliwości i głośnej tonacji,
mających na celu „wezwanie pomocy”. Wokalizacji towarzyszy aktywność ruchowa, która
jest wyzwalana, gdy szczenię zostanie odseparowane od źródła ciepła bądź gdy jest głodne.
Szczeniętom jest obojętne, z którego sutka ssą mleko, i nie ustalają hierarchii na tym etapie
życia. Ssanie pozwala również na nawiązanie więzi emocjonalnej matki z młodymi (Fogle,
2002; Morris, 1986).
Mimo że szczenięta rozwijają się bardzo szybko podczas 2. pierwszych tygodni życia,
ich behawior nie ulega wtedy znaczącym zmianom. Można za to już w tym wieku
zaobserwować różnice w witalności pomiędzy miotowym rodzeństwem (Borzymowska,
1995). Dominujące, silne szczenięta przepychają się między rodzeństwem szukając sutka,
niektóre mogą być nadmiernie ruchliwe bądź skłonne do skomlenia (Spadafori, 1996).
Szczenięta w tym wieku nie wykazują zdolności do uczenia się ze względu na słaby
stopień rozwoju układu nerwowego. Podstawową aktywnością szczeniąt jest spanie, na które
poświęcają nawet 90% czasu. Pozostałe 10% spędzają na poszukiwaniu źródła
pokarmu i jedzeniu (Case, 2005).
Ten etap kończy się w momencie otwarcia oczu około 14. dnia życia, kiedy do
rozwoju szczenięcia włącza się kolejny zmysł (Spadafori, 1996). Bardzo często zbiega się on
z otwarciem kanałów słuchowych i pierwszymi wrażeniami słuchowymi szczenięcia, które
następuje między 13. a 17. dniem życia.
.2.2 Faza przejściowa
Okres ten obejmuje 14-21. dzień życia szczenięcia i charakteryzuje się
przyśpieszonym rozwojem kory mózgowej. Rozpoczyna go otwarcie oczu u szczeniąt około
12-14. dnia życia, któremu towarzyszy również uaktywnienie słuchu pomiędzy 13. a
17. dniem życia. U młodych rozwija się znacząco zmysł węchu, do tej pory obecny, lecz
słabo wykształcony. Szczenię zyskuje więc możliwość odbierania nowych wrażeń od
kolejnych zmysłów. Bardzo szybko rozwijający się układ nerwowy zapewnia zdolność
odbierania bodźców ze świata zewnętrznego i przetwarzania informacji. Młode nadal sporo
czasu spędza na spaniu, wykazuje jednak coraz większą aktywność (Marek, 2010).
Po 2. tygodniu życia u szczenięcia wykształca odruch na dotyk w przednich
kończynach, co warunkuje zdolność siadania, a po 3. tygodniu odruch pojawia się również w
kończynach tylnych, zaczyna więc naukę chodzenia. Ruchy szczeniąt są nadal
nieskoordynowane, jednak coraz śmielej podejmują próby wstawania i eksplorowania kojca.
Zaczynają merdać ogonem. Około 20. dnia rozpoczyna się ząbkowanie, które trwa około
tygodnia – wyrzynają się pierwsze zęby mleczne. Rozwija się zmysł smaku, a wraz z
nim pojawia się u młodych zainteresowanie pokarmem innym niż mleko matki. W tym
okresie wiele zachowań okresu neonatalnego zanika i zostaje zastąpionych wzorcami
typowymi dla późniejszych etapów rozwoju. Matczyna stymulacja wypróżniania nie jest już
konieczna i młode zaczynają oddalać się od legowiska w celu załatwienia potrzeb
fizjologicznych (Fogle, 2002).
Szczenięta zaczynają przejawiać coraz więcej typowo psich zachowań. Rozwijają
zachowania socjalne poprzez wspólne zabawy, jak podgryzanie, zapasy i gonitwy. Zaczynają
też używać szerszej gamy dźwiękowej, piszcząc już nie tylko, gdy są głodne, lecz także, gdy
zbytnio oddalą się od matki i rodzeństwa. W improwizowanych walkach szczenięta używają
mlecznych zębów, które są na tyle ostre, by zadawać ból, ale nie są w stanie zranić. Mięśnie
ich szczęk również są bardzo słabe i dzięki temu młode uczą się regulować i kontrolować siłę
ugryzienia (Fisher, 1990).
Szczenięta w tym wieku są już zdolne do nauki, reagują na obecność opiekuna, jednak
szybkość przyswajania wiedzy i stabilność warunkowych odpowiedzi pojawiają się dopiero w
późniejszym wieku. Pod koniec tej fazy szczenięta odbierają poprawnie bodźce węchowe,
dźwiękowe i wizualne (Case, 2005).
Zwana również fazą socjalizacji pierwotnej, trwa od 3. do 12. tygodnia życia. Jest to
najistotniejszy czas w rozwoju psychicznym młodego psa. Cechuje się bardzo szybkimi
zmianami behawioralnymi z naciskiem na zachowania socjalne typowe dla Canis familiaris.
Rozpoczęcie tego etapu jest skorelowane z dojrzałym elektroencefalogramem i zakończeniem
mielinizacji rdzenia kręgowego. Oznacza to, że układ nerwowy i mózg są już dostatecznie
rozwinięte, by szczenię było zdolne do odbierania bodźców i reagowania na nie jak dorosły
osobnik (Case, 2005).
.2.3 Faza socjalizacji
Początkowo okres pierwotnej socjalizacji nazywany był „okresem krytycznym”,
jednak trudności w wyznaczeniu precyzyjnych granic oraz fakt, że zachowania nabyte w tym
okresie mogą być także później modyfikowane, spowodowały zastąpienie tego określenia
mianem „okresu wrażliwości”. W czasie jego trwania pewne konkretne wydarzenia wpływają
na dalszy indywidualny rozwój i zachowanie szczenięcia. Po jego upływie użycie tych
samych bodźców nie daje już tak wyraźnego efektu (Case, 2005).
Najbardziej istotne zmiany zachodzące w tej fazie to:
– identyfikacja osobników własnego gatunku (impregnacja, kodowanie),
– wzrost zachowań eksploracyjnych,
– rozwój zachowań społecznych i wzorców komunikacj),
– rozwój zdolności motorycznych (bieganie, skakanie, wspinanie się),
– zdolność do tworzenia reakcji warunkowych (nauki),
– ustalanie pierwszych hierarchii dominacyjnych,
– nauka nawiązywania więzi z człowiekiem (między 5. a 12. tygodniem życia),
– zdolność do formowania więzi ze zwierzętami innych gatunków,
Faza przyciągania i awersji podczas okresu socjalizacji
Szczenięta między 3. a 5. tygodniem życia wykazują duże zainteresowanie nowymi
bodźcami, nie okazując przy tym strachu czy niepewności. Fazę tę nazywamy więc „fazą
przyciągania”. Sytuacja ta zmienia się po 5. tygodniu życia, kiedy szczenięta stają się mniej
pewne w kontaktach z obcymi ludźmi, zwierzętami oraz sytuacjami. Faza
przyciągania stopniowo słabnie, natomiast rozpoczyna się okres tzw. kodowania
(imprintingu) strachu, nazywany również „fazą awersji”. Etap ten zaczyna przeważać około
8-10 tygodnia życia, osiągając szczyt około 12-14. tygodnia życia. Szczenię może okazywać
wtedy strach nawet wobec dotychczas neutralnych dla niego bodźców. Czas, kiedy obie te
fazy na siebie zachodzą, odpowiada okresowi wrażliwości. Ich przebieg obrazuje.
Wszelkie nowe doświadczenia nabyte w okresie socjalizacji, zarówno te dobre, jak
i złe, będą miały wpływ na zachowanie psa jako dorosłego osobnika. W wieku około 6.
tygodni szczenięta rozwijają instynkt pogoni za zdobyczą, który przez odpowiednią zabawę
może zostać odpowiednio ukierunkowany i wykorzystany w przyszłym szkoleniu (Schmidt
i Koch, 2000).
Pomiędzy 8. a 12. tygodniem życia szczenię przechodzi fazę socjalizacji „ludzkiej” i
uczy się, jak powinno postrzegać człowieka. Zaleca się, by szczenię właśnie w tym okresie
życia zmieniło opiekuna, gdyż dzięki wciąż trwającej fazie przyciągania jest bardziej skłonne
do szybkiego zaakceptowania nowych wymagań i reguł.
2.4 Faza młodzieńcza
Jest zwana również fazą wtórnej socjalizacji. Trwa od zakończenia socjalizacji
pierwotnej w wieku 3. miesięcy aż do czasu osiągnięcia przez młodego osobnika dojrzałości
płciowej. W tym czasie młody pies dojrzewa fizycznie, nabywa nowe doświadczenia
i doskonali już nabyte umiejętności. Postępuje rozwój koordynacji ruchowej, który stopniowo
zaczyna coraz bardziej przypominać zdolności motoryczne dorosłych osobników. Wymiana
uzębienia rozpoczyna się zwykle w wieku 4-5. miesięcy i w wieku 6. miesięcy pies ma już
całkowite uzębienie stałe. (Case, 2005).
Około 3-4. miesiąca następuje nasilanie się zachowań eksploracyjnych, szczenięta na
powrót po okresie imprintingu strachu stają się ciekawskie, pewne siebie i bardziej
niezależne. Przejawiają specyficzne cechy charakteru, które w zależności od stopnia ich
pożądania powinny być kształtowane bądź tłumione. Czasami ten okres jest nazywany
również fazą ustalania hierarchii. Zaobserwowano, że już w wieku 18. tygodni u młodych
samców znacząco podnosi się poziom testosteronu, który może spowodować zmianę ich
nastawienia do współbratymców (Fisher, 1990).
Kolejny etap młodzieńczego rozwoju psa to tzw. faza ucieczek, występująca między 4.
a 8. miesiącem życia i trwająca zwykle parę dni, czasami miesiąc. W tym czasie pies, który
do tej pory posłusznie reagował na wołanie właściciela, nagle „zapomina”, czego się nauczył.
Jest to związane z dorastaniem i wzrostem jego niezależności oraz chęcią eksploracji okolicy.
Pies jest coraz mniej skłonny do okazywania szczenięcej uległości (Fisher, 1990).
Zachowania seksualne rozwijają się wraz z nadejściem okresu dojrzewania. Samice
osiągają dojrzałość płciową między 6. a 16. miesiącem życia, a czas pojawienia się pierwszej
cieczki jest związany z wielkością i rasą. Samce dojrzewają płciowo w wieku 10-12.
miesięcy. Od tego czasu są zdolne do reprodukcji, jednak ich rozwój psychiczny i fizyczny
nadal trwa, nawet do 18. miesiąca życia lub dłużej.
W okresie dojrzewania u młodych psów pojawia się skłonność do włóczęgowstwa, u
samców obserwuje się zachowania stymulowane androgenami, tj. znaczenie terenu, agresję
wobec innych samców, obskakiwanie bądź wspinanie się na inne psy. Nasilenie tych
zachowań wykazuje różnice osobnicze. Ustalanie się nowej równowagi hormonalnej w
organizmie psa może skutkować odmiennym niż dotychczasowe reagowaniem na dobrze
znane rzeczy, np. agresją. Faza ta kończy się wraz z osiągnięciem homeostazy hormonalnej
(Case, 2005).
2.5 Faza dorosłości
Pies wkracza w dorosłość wraz z zakończeniem okresu dojrzewania i jest to najdłużej
trwający etap psiego życia. Pomimo osiągnięcia dojrzałości płciowej, dopiero w trakcie
trwania tej fazy zwierzę osiąga dojrzałość fizyczną, a jeszcze później psychiczną.
U przedstawicieli obu płci rozwijają się w tym czasie dorosłe zachowania tj. instynkt
terytorialny, skłonność do obrony swojego terenu, agresja dominacyjna (Case, 2005).
Osiąganie dojrzałości psychicznej charakteryzuje się zanikaniem zachowań typowych
dla okresu szczenięcego. Mimo to nawet po osiągnięciu dojrzałości psychicznej pies
przejawia zachowania infantylne mające na celu wywołanie działań pielęgnacyjnych, tj.
skomlenie, poszturchiwanie, machanie ogonem, szturchanie łapą, przyjmowanie określonej
pozycji ciała, lizanie po twarzy. Szczenięta i młode psy zachowują się tak względem
starszych psów, dorosły pies może prezentować te zachowania względem swojego opiekuna
(Borzymowska, 1995).
Psy posiadają szereg rytuałów, pozwalających im na uniknięcie konfliktu mogącego
prowadzić do urazów. Dojrzały pies, prawidłowo prowadzony od szczenięctwa, swobodnie
stosuje w życiu codziennym wzorce komunikacji w kontaktach z innymi psami, pozwalające
mu na uniknięcie niepotrzebnego konfliktu. Na rytuały te składa się mowa ciała,
sygnały zapachowe, wokalizacja, sygnały uspokajające. Zrównoważony dorosły pies
akceptuje swoją pozycję w ludzkim stadzie i używa również tych sygnałów do komunikacji
ze swoimi opiekunami (Rugaas, 2003).
Dorosły osobnik, mimo posiadania ukształtowanej psychiki, uczy się przez całe życie.
Oznacza to, że jest cały czas podatny na zabiegi wychowawcze, choć nie w takim stopniu
i z taką prędkością, jak w wieku szczenięcym. Można więc zmienić jego zachowanie, jednak
wpłynięcie na zachowania wynikające z zaniedbań podczas okresu szczenięctwa mogą być
bardzo trudne lub wręcz niemożliwe (Case, 2005).
2.6 Faza starości
Długość życia psa zależy w znacznej mierze od jego wielkości, rasy, obciążeń
genetycznych (uwarunkowanych przez obecność lub brak genu długowieczności Pha-4),
sposobu żywienia oraz od prowadzenia przez całe wcześniejsze życie. Starość rozpoczyna się
w ostatniej ćwiartce przewidywanej długości życia psa (Rousselet-Blanc, 1991).
Przyjmuje się, że pies wchodzi w fazę wieku starczego w wieku około 8 lat –
duże rasy wcześniej, mniejsze trochę później. Objawia się to spowolnieniem metabolizmu o
około 20%, osłabioną czynnością narządów trawiennych i wydzielniczych. Wraz z wiekiem
zachodzą nieodwracalne zmiany w błonie śluzowej przewodu pokarmowego, powodując
zakłócenia w trawieniu i wchłanianiu. Zmiany morfologiczne oraz zmiany w wyglądzie
zewnętrznym występują stosunkowo późno. Z uwagi na zanikające mięśnie, kości czaszki
wyraźnie uwypuklają się pod skórą, nadając pyskowi psa sędziwy wyraz. Psu powoli
zaczynają dokuczać dolegliwości wieku starczego, takie jak ból stawów, zużywanie i utrata
zębów, pogorszenie zmysłów (wzroku, słuchu, węchu), dolegliwości zdrowotne. Zwierzę
wykazuje mniejsze zainteresowanie otoczeniem i więcej śpi. (Monkiewicz i Wajdzik, 2007).
Pies senior jest wciąż zdolny do nauki, jednak nie w takim tempie i stopniu, jak na
poprzednich etapach życia. Czasami z powodu bólu lub wskutek zachodzących w mózgu
destrukcyjnych zmian, mogą wystąpić zmiany w dotychczasowym zachowaniu. Może się to
objawić wzmożoną agresją wobec ludzi lub zwierząt, fobiami, lękami, zaburzeniami snu. Psy
dożywają przeciętnie 13-14 lat (Monkiewicz & Wajdzik, 2007).
*************Fragmenty pracy licencjackiej Anny Halickiej „Czynniki wpływające na rozwój
psychofizyczny szczeniąt”. Opublikowano za zgodą autorki*************